Waar staan we op het punt van verduurzaming en waar willen we naartoe? Dat was het onderwerp van de boeiende presentatie van internationale autoriteit op het gebied van transities en duurzaamheid Jan Rotmans, tijdens de BTG Nieuwjaarsbijeenkomst.
In dit interview met hem bespreken we urgente thema’s zoals de explosieve groei van dataverbruik, de traagheid van transities, en de diepere crisissen waar de wereld voor staat. Hij werpt daarbij een kritische blik op hoe technologie, beleid en gedrag samen moeten komen om een duurzame toekomst te creëren.<>
Jan Rotmans publiceerde in 2023 het boek ‘De Perfecte Storm: op zoek naar een nieuwe balans’. “Wat is er nou allemaal gaande, wat gebeurt er om ons heen? Alle ontwikkelingen lijken samen te komen in dit boek. “En dat maakt het allemaal heel wiebelig”, zo begint hij zijn verhaal. “‘Volatiel’, zeggen wij in mijn wetenschap. We zijn allemaal aan het vooruit struikelen. We hebben haast, willen groeien, ten koste van de natuur. Maar de natuur is wendbaarder en veerkrachtiger dan wij. Die slaat dan weer terug op ons. Dat doet iets met ons, die heftigheid.”
Jan Rotmans is al 35 jaar bezig met dit type onderzoek. “Toen ik begon waren we bang dat de aarde en de natuur zouden verdwijnen. Nu is het helemaal omgedraaid en staat de mens zelf ter discussie. Die aarde redt zich wel, in welke vorm ook. De natuur ook. Geldt dat ook voor ons? Daar gaat mijn verhaal over. Ik heb er een paar dingen uitgehaald. De oorlogen komen dichtbij. We moeten het onverwachte gaan verwachten. Daarover gaat ook dit verhaal.”
Rotmans gaat ook dieper in op klimaatverandering en dat waar je ook bent, er altijd extreem weer is. “Ik ben daar 35 jaar geleden als een van de eerste in Nederland op afgestudeerd. Mijn afstudeercommissie zei: Fascinerend onderzoek naar een probleem dat misschien in de toekomst niet blijkt te bestaan.” Oké, dat gebeurt. Maar we voelen het nu.”
Rotmans is opgeleid als wiskundige. “Dan leer je chaos waarderen”, stelt hij, “en dat is wel het woord van deze tijd; chaos. Wij houden daar net zo van, want dan heb je geen inzicht en overzicht. Maar elk systeem heeft een zekere orde. Chaos is ook orde. Een ‘wan-orde’. Een orde die we nog niet kennen. Maar chaos brengt ons dichter bij de oplossing. Chaos betekent eigenlijk een voorwaarde om dingen echt te veranderen.”
Niet dat dat vervolgens vanzelf zal gaan. “We weten natuurlijk ook dat chaos gepaard gaat met afbraak en opbouw. Dat wil zeggen dat bedrijven, instituties, politieke partijen en brancheorganisaties zullen verdwijnen. Maar er komt ook iets nieuws voor in de plaats.
ASML begon ooit toen Philips iets wilde met chips. Omdat ze niet het risico wilden lopen, maakten ze het zelstandig. Inmiddels is ASML fors groter dan Philips. Dus het is opbouw en afbraak.”
Rotmans vergelijkt deze tijd graag met de industriele revolutie. “Handenarbeid werd vervangen door machines. Er was turbulentie, geloof in vooruitgang, maar veel mensen raakten ook hun woning kwijt. In die tijd gingen we geen pleisters plakken, zoals een energieplafond van 25 miljard euro. Er kwamen fundamentele maatregelen, overheid en bedrijven gingen samen de kwetsbare mensen beschermen. Er kwamen vakbonden, woningcorporaties, goed onderwijs. Zo’n beweging is nu ook nodig, want ook nu worden zaken veel duurder, wat leidt tot toenemende ongelijkheid. Elke grote transitie gaat gepaard met ongelijkheid. Die moeten we verkleinen. Wat toen de industriële revolutie was, zou ik nu de digitale en duurzame revolutie noemen.”
Inmiddels zitten we dus midden in de duurzame revolutie, stelt hij vast. “We hebben in Nederland wel een grote mond, maar staan drie-na-laatste in Europa als het om duurzame energie gaat. Toen ik mijn carriere begon stonden we nog in de top tien.”
Al gaat het de goede kant op, ziet hij. “We hebben 30 procent energie bespaard de afgelopen twee jaar. Binnenkort vind je de cv-ketel in het museum. Wij zijn onderdeel van die revolutie. En het gaat snel en langzaam tegelijk. Als je kijkt naar de auto’s. Een op de vier nieuwe auto’s is elektrisch. Over vijf jaar een op de twee. Bijna de helft van Nederland is flexitariër. Zij eten bewust minder vlees. Als je een jaar lang twee à drie dagen in de week geen vlees eet, bespaar je net zoveel CO2’s dan als je een jaar lang geen auto rijdt. We zijn dus significant minder vlees gaan eten de laatste 15 jaar. Ook al ontkent de vleesindustrie het zelf. Maar dat is onderdeel van de weerstand.”
“Als ik hier 50 jaar geleden had gestaan had iedereen gerookt”, gaat hij verder. “Toen rookte 90 procent van de volwassenen, nu nog maar 20 procent. Iedereen denkt dat het door de overheid gestuurd is, maar niets is minder waar. 50 jaar geleden stopte een heel kleine groep met roken, want ze lazen dat je er longkanker van kon krijgen. Er was een kleine kring, die beïnvloedde de kringen om hen heen en deze beïnvloedde grotere kringen. Er ontstonden kringen van kringen en zo ontstaan transities. Na 30 jaar stopte de massa. En toen pas kwam de overheid met maatregelen om het te verbieden op bijvoorbeeld werkplekken en later in de horeca.”
Rotmans weet nog dat mensen in een vliegtuig konden roken. “De norm van wat wij acceptabel vinden en wat niet is veranderd. En normen spelen een belangrijke rol in transities. “Ik zoom even in op IT. Want veel mensen hier werken bij IT bedrijven.De IT sector in Nederland verbruikt 2% van de CO2 uitstoot in de energie. In totaal 8% van de elektriciteit. Het genereert 20 miljoen kilo afval. En vooral de datacenters spelen een belangrijke rol, maar ook de telecombedrijven en IT-dienstverleners. Op zich is het wel knap dat het energieverbruik de laatste 10 jaar niet is toegenomen. Ondanks de spectaculaire groei van IT-gebruik. Dat komt vooral omdat ingezet is op energiebesparing door efficiëntie verbeteringen. Dat is knap, want in Nederland hebben wij zoals op zoveel terreinen ook de grootste IT-dichtheid ter wereld.”
Rotmans heeft een alarmerende constatering over het dataverbruik: “Dat zal de komende decennia explosief toenemen. ” Hij wijst op de sterke groei van opgeslagen data; jaarlijks met 20%. Deze groei brengt ook een hoog energieverbruik met zich mee. Hij illustreert dit met het feit dat één Google-bericht net zoveel energie verbruikt als een brandende lamp, en benadrukt dat de energiekosten van servers nu al hoger zijn dan de aanschafkosten.
Maar IT kan ook erg helpen bij verduurzaming. Bijvoorbeeld om het energienet slimmer te maken. Rotmans legt uit: “IT kan ook worden ingezet als een motor voor verdere verduurzaming. Zo is het mogelijk om blockchain toe te passen voor het verdelen van energie. Dit zou essentieel zijn wanneer we streven naar een balans tussen wat we opwekken en wat we opslaan. Op lokale en regionale schaal kan dit een aanzienlijk verschil maken, wat de energie goedkoper maakt.” Ook ziet hij de mogelijkheden van de Internet of Things (IoT), waarbij alle digitaal aangesloten apparaten de energietransitie kunnen faciliteren. 
Rotmans benadrukt dat transities vaak traag gaan en dat je dit moet accepteren. “Vooral gezien de enorme omvang van de uitdagingen waarmee we geconfronteerd worden. Denk aan het vervangen van auto’s, het installeren van zonnepanelen en het afkicken van fossiele brandstoffen. De cijfers spreken boekdelen: 90% van de daken heeft nog geen zonnepanelen en 85% van de energie wordt nog steeds uit fossiele bronnen gewonnen. Als je de komende 20 jaar alle huizen van het aardgas af wilt halen, moet je er 2.000 per dag doen. We zitten nu op 70 per dag.”
In de toekomst verwacht hij een heel nieuwe energie-infrastructuur, waarbij we op elk niveau energie en warmte kunnen uitwisselen. Een huis, gekoppeld aan een slimme laadpaal, en dat in een straat en buurt, wat leidt tot uitwisseling van stroom en warmte. “Dan zijn we wel twee generaties verder, maar dat komt er aan.”
Huidige crisissen en opstanden als kansen voor verandering
Revoluties gaan altijd gepaard met crises en opstanden, weet Rotmans. Hij vergelijkt de huidige situatie met eerdere crisissen zoals de financiële crisis, de coronacrisis, de migratiecrisis, en nu ook de klimaatcrisis en energiecrisis en de natuurcrisis die nog moet komen. “Ik zie deze crises als kansen voor echte verandering, omdat ze ons een spiegel voorhouden en de diepere disbalans tussen mens en natuur blootleggen. Heel veel dingen die wij maken, die we kopen, zijn onnatuurlijk gemaakt. Daar moeten we een balans in zoeken. Vandaar dat ik voorstander ben van regeneratieve groei om die balans tussen mens en natuur weer in evenwicht te krijgen.”
Rotmans benadrukt het belang van gedragsverandering als cruciaal voor de transitie naar een duurzamere wereld. Technologie en beleid zijn belangrijk, maar dat gedrag de doorslaggevende factor vormt. “Als we ons gedrag wereldwijd verduurzamen, kunnen we tot 70% minder CO2 uitstoten. Dat vergt echter niet alleen technologische innovatie, maar ook een fundamentele verandering in onze leefstijl en denkwijze. Dat kost veel tijd, maar als elke keer een kleine groep verandert, telt dat cumulatief op tot je een kantelpunt bereikt. Dat bereik je bij een kwart van de mensen en vanaf dan kan het snel gaan. Dat kan wel een hele generatie duren. ”
Zo’n transitie vergt een omslag in denken, doen en organiseren, stelt hij. “Dat anders denken is lastig en vraagt verbeeldingskracht. Toen ik hiermee begon, werd ik vaak uitgelachen, maar op een gegeven moment val je samen met de tijd.”
Rotmans brengt de uitdagingen van de toekomst scherp in beeld: Een voorbeeld: “Over 20 jaar moet een op de drie mensen in de zorg werken, uitgaande van twee miljoen 80-plussers met een of meer chronische aandoeningen. Nu werkt een op de zes in de zorg. Hoe gaan we dat doen?”
Hij benadrukt de urgentie van deze veranderingen en de gebrekkige sturing en richting die momenteel worden ervaren. De zorg is slechts een van de vele domeinen die te maken krijgen met ingrijpende veranderingen. “Er is een groeiende angst en weerstand die deze veranderingen met zich meebrengen. Migranten zijn echt belangrijk. Vooral arbeidsmigranten. Deze zijn essentieel voor sectoren zoals de zorg, horeca en het onderwijs.”
Zeker is dat ook de economie fors zal veranderen. Gericht op impact, vanuit digitalisering en circulair. Daar liggen een aantal disruptieve innovaties en technologieën aan ten grondslag. Met name digitale platformen zoals Uber en AirBNB gaan daarbij een belangrijke rol spelen. “Binnen vijf jaar is er een Uber voor de bouw en een voor de zorg. En ook blockchain zal helpen om overbodige schakels in de keten weg te nemen. Alleen partijen die waarde toevoegen, zullen blijven.”
Voor bedrijven betekent dit dat ze nog wendbaarder en veerkrachtiger moeten worden, stelt hij. “Er komt wel een storm op ze af. Je moet blijven doen wat je deed, maar wel iets ernaast zetten, een schaduwlijn waarmee je investeert in verdienmodellen voor de toekomst. Voor de bedrijven in de IT zeg ik: kies voor energiezuinige hardware en circulaire IT, verplaats veel naar de cloud, maar kies wel voor groene datacenters, investeer in duurzaam databeheer, maar vooral in sociale innovatie. Het blijkt namelijk dat driekwart van het succes van innovatie te danken is aan sociale innovatie.
Tot slot; “Kijk vooral naar jezelf. En denk aan je kinderen, je kleinkinderen, die je straks aanspreken: “Waar was je toen het erom spande, heb je er iets aan gedaan. Of keek je toe? De tijd van excuses ligt achter ons, We hebben zo lang gewacht met het aanpakken van die grote transitie. Nu moeten we ook door de pijn heen. En uiteindelijk gloort er een mooier, betere en duurzamer Nederland.”
Jan Rotmans richt zich als hoogleraar en wetenschapper op klimaatverandering, duurzaamheid en transities. Met meer dan dertig boeken en driehonderd wetenschappelijke artikelen heeft hij bijgedragen aan kennis over klimaatverandering en duurzame veranderingen. Rotmans staat bekend om zijn werk in transitiebeheer en zijn inspanningen om complexe maatschappelijke uitdagingen op het gebied van duurzaamheid en klimaatadaptatie aan te pakken. Hij heeft het wereldwijde transitie model TARGETS ontwikkeld en oprichter van het Nationaal Kennis- en Innovatiecentrum voor Transities (KSI) en initiatieven zoals ICIS, DRIFT en Urgenda (met Marjan Minnesma). Na zijn studie toegepaste wiskunde aan de TU Delft promoveerde Rotmans in 1990 op het IMAGE model van klimaatverandering en werd de jongste hoogleraar van Nederland aan de Universiteit van Maastricht in 1992. Rotmans is sinds 2004 hoogleraar “transitiekunde” aan de Erasmus Universiteit en heeft in datzelfde jaar DRIFT opgericht.
“Wat toen de industriële revolutie was, zou ik nu de digitale en duurzame revolutie noemen”